Η ιστορία του Λαυρίου ξεκινά από την αρχαιότητα για να φτάσει στη νεότερη και σύγχρονη εποχή συνυφασμένη με τα μεταλλεία, που καθόρισαν την οικονομική και κοινωνική εξέλιξη του λιμανιού.  Τόπος με σημαντική, πυκνή ιστορία, καθώς μαρτυρούν οι λόφοι της αρχαίας  σκουριάς αλλά και η παραλία του Θορικού με τα καμίνια των τούβλων και το κοντινό αρχαίο θέατρο  - το «διαμάντι της Λαυρεωτικής», με το ελλειψοειδές σχήμα και την ορθογώνια ορχήστρα, το αρχαιότερο σωζόμενο, κατά πολλούς,  στον ελλαδικό χώρο.  Στα νεότερα χρόνια,  η νεοτερικότητα εδώ ξεκινά  - συγκριτικά - νωρίς.  Αναπτύσσεται μια πόλη  με βιομηχανική δυναμική και εξελίσσεται  με περιόδους ακμής αλλά και κρίσεις, σκάνδαλα, απεργίες, ανεργία . Την περίοδο 1922 – 1930  δέχεται  την  εγκατάσταση προσφύγων από τη Μικρά Ασία, τον Πόντο και την Κωνσταντινούπολη.  (124) 

Η «αργύρου πηγή» και «θησαυρός χθονός» όπως ύμνησε τη Λαυρεωτική ο μεγάλος τραγικός ποιητής Αισχύλος, παρείχε πολύτιμους πόρους για την άμυνα της κλασικής Αθήνας (5ος αι π.χ.) αλλά και αποτέλεσε «έρεισμα πολιτισμού» . Με έναν τρόπο αφανή αλλά υπαρκτό, αιώνες αργότερα, η αρχαία παράδοση της μεταλλείας,  της μεταλλουργίας και τα κατάλοιπα της εξόρυξης, θα συμβάλλουν ώστε ο τόπος που είχε στο μεταξύ ερημώσει, να μετεξελιχθεί  από το 1870 και μετά, σε δυναμικό μεταλλευτικό και μεταλλουργικό κέντρο.

Οι πρώτοι πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία φτάνουν σποραδικά, λίγο μετά την καταστροφή της Σμύρνης. Είναι εξοντωμένοι, ψυχικά και σωματικά. Η άφιξη των Μικρασιατών  πυκνώνει μετά το  φθινόπωρο του 1922. Υπολογίζεται ότι μέχρι το τέλος του 1923  έρχονται περίπου 3000. Είναι κυρίως άνθρωποι χαμηλότερων κοινωνικών τάξεων. Προέρχονται από τουλάχιστον 46 διαφορετικούς Μικρασιατικούς οικισμούς.

Βιομηχανικά κτίρια, αποθήκες, σκάλες φόρτωσης, στοές, ηλεκτροφωτισμός, κάποιος αστικός πληθυσμός, λόφοι στο βάθος, και οι φτωχικές συνοικίες μιας εργατούπολης αλλά κι ενός βουερού λιμανιού που είναι ιστορία, και συνεχίζει να γράφει ιστορία – αυτή είναι η πόλη που θα υποδεχτεί τους πρόσφυγες. Η πόλη που θα τους ενσωματώσει και μαζί τους θα πορευτεί και θα αλλάξει. 

Όπως κι αλλού , η πρώτη στέγαση θα είναι προβληματική και αυτοσχέδια. Για τους Μικρασιάτες θα στηθούν πρόχειρα σκηνές την παραλία, ή σε υπόστεγα και αποθήκες της Ελληνικής Εταιρείας.

Το Λαύριο είναι λιμάνι γι αυτό και τόπος μετάβασης για τους νεοαφιχθέντες. Αρκετοί θα προωθηθούν για εγκατάσταση σε άλλες αστικές ή αγροτικές περιοχές της χώρας.  Οι περισσότεροι όμως θα μείνουν και θα δώσουν νέα πνοή στην εργατούπολη.   

Όσοι φτάνουν μέσα στο 1922 θα αποδειχθούν συγκριτικά πιο τυχεροί.

 Η έξαρση επιδημικών ασθενειών οδηγεί στις αρχές του 1923, στην επιβολή καραντίνας.  Στο ακατοίκητο νησί της Μακρονήσου, ορατό από την παραλία του Λαυρίου, θα ιδρυθεί τότε το τρίτο – πλην Πειραιά και Θεσσαλονίκης -  στη  χώρα λοιμοκαθαρτήριο. Η πρώτη εμπειρία πολλών προσφύγων θα είναι ο στρατωνισμός τους, κάτω από άθλιες συνθήκες. 

Από το λοιμοκαθαρτήριο της Μακρονήσου υπολογίζεται ότι πέρασαν συνολικά 12 000 πρόσφυγες.  

Καθώς  το κύμα των προσφύγων διογκώνεται,  η κατοίκηση διαχέεται . Σπίτια επιτάσσονται στο Νυχτοχώρι, οικήματα της Ελληνικής Εταιρείας στα Σπανιόλικα. Παράγκες στήνονται στον λόφο γύρω από την εκκλησία του Άγιου Αντρέα, όπου θα διαμορφωθεί  ο ομώνυμος οικισμός,  που συστηματικά όμως αρχίζει να οικοδομείται από το 1927 – 1928. Ορισμένα από τα φτωχικά προσφυγόσπιτα σώζονται ακόμη, σφηνωμένα ανάμεσα στις ψηλές πολυκατοικίες. 

Οι περισσότεροι Μικρασιάτες θα ενταχθούν κι αυτοί στο εργατικό δυναμικό της Μεταλλευτικής Εταιρείας. Άντρες αλλά και γυναίκες , ακόμη και παιδιά, σε διαφορετικές θέσεις και φάσεις της μεταλλευτικής εξόρυξης και επεξεργασίας. Οι συνθήκες είναι σκληρότατες, οι μισθοί χαμηλοί. Θα στρατευθούν στον αγώνα για καλύτερες συνθήκες εργασίας και στις μεγάλες απεργίες. Θα επενδύσουν  στο όραμα του Ελευθερίου Βενιζέλου. 

Ο τομέας στον οποίο οι πρόσφυγες θα διαπρέψουν, με την εμπειρία, την τόλμη και την επινοητικότητά τους , είναι το εμπόριο. Οι λίγοι, ευπορότεροι, οι δημιουργοί  του «εμπορικού Λαυρίου», , θα ανοίξουν τα καταστήματά τους στο κέντρο της πόλης και κοντά στην παλιά αγορά. Εκεί θα λειτουργήσουν και τα περίφημα καφωδεία του Λαυρίου, όπου Σμυρνιοί κι άλλοι μουσικοί, θα τραγουδήσουν τις μνήμες και τα «ονείρατά τους». 

Οι πρόσφυγες θα ριζώσουν στο Λαύριο. Το αποτύπωμά τους θα συγχωνευτεί στην ιστορία της πόλης,  στις υποβλητικές βιομηχανικές εγκαταστάσεις που  περικλείονται σήμερα στο επισκέψιμο Τεχνολογικό  και Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου, στις αρχαίες σκουριές,  στα χαμηλά , ερειπωμένα σπίτια. Στη βοή του σύγχρονου λιμανιού, εκεί όπου εξακολουθεί να γράφεται η συνέχεια μιας παλιάς ιστορίας…