Πρόσφυγες και Τύπος
ε μια εποχή που τα μόνα μέσα επικοινωνίας ήταν ο τύπος και το ραδιόφωνο, οι εφημερίδες συνεργάζονταν με πλήθος ρεπόρτερ και φωτορεπόρτερ. Παράλληλα, αποτελούσαν βήμα για επιφυλλιδογράφους και χρονογράφους, που κατέθεταν την άποψή τους για τα θέματα της καθημερινότητας. Τέλος, στη στήλη των αγγελιών φιλοξενούσαν αιτήματα για κάθε είδους υπηρεσίες, εργασίες και καταστήματα.
Η έλευση των προσφύγων αποτέλεσε, φυσικά, ένα γεγονός που απασχόλησε πολύ τις εφημερίδες της εποχής -χωρίς, ωστόσο, να μονοπωλεί την αρθρογραφία. Τον πρώτο καιρό μάλιστα, δηλαδή τουλάχιστον μέχρι τα μέσα Οκτωβρίου 1922, τα πρωτοσέλιδα επικεντρώνονται περισσότερο στην κατάσταση του μετώπου, τις πολιτικές εξελίξεις και το δράμα των αιχμαλώτων, παρά στους ίδιους τους πρόσφυγες, που καταλαμβάνουν μικρότερες στήλες.
Ο αθηναϊκός και πειραϊκός τύπος
Από τα μέσα Σεπτεμβρίου 1922, οι μεγάλες εφημερίδες του Πειραιά και της Αθήνας αφιερώνουν χώρο στους πρόσφυγες. Διακρίνει όμως κανείς μια αμηχανία. Είναι προφανές ότι οι συντάκτες αμφιταλαντεύονται ανάμεσα στην ανθρωπιά και την ανάγκη να διατηρήσουν καλές σχέσεις με το αναγνωστικό τους κοινό. Οι προοδευτικότερες, ιδιαίτερα όσες εμφορούνται από φιλοβενιζελικά αισθήματα, είναι πιο στοργικές. Υπερισχύει εκεί ο οίκτος προς τη δυστυχία των νεοφερμένων. Οι πιο συντηρητικές στέκονται πιο σκεπτικές και υποδεικνύουν τους κινδύνους που οι πρόσφυγες αντιπροσωπεύουν για τους γηγενείς: ασθένειες, επιτάξεις σπιτιών και σχολείων, μικροεγκληματικότητα…
Στον Πειραια, που δέχεται το μεγαλύτερο μέρος των προσφύγων που καταφθάνουν στην Αττική με πλοία, ο “Χρονογράφος” παρουσιάζει σε σύντομες στήλες την εικόνα που παρουσιάζει το λιμάνι, τη δράση των “επιτήδειων” που βάζουν στόχο τις νεαρές προσφυγοπούλες, τις μικροκλοπές στις οποίες προβαίνουν συνήθως ανήλικα προσφυγόπουλα. Όμως διαφημίζει και θέσεις εργασίας που προσφέρουν σε πρόσφυγες Πειραιώτες επιχειρηματίες, ενώ κρατά ενήμερο το κοινό του και για την κατάσταση των επιταγμένων σχολείων. Στη διάρκεια του 1923, η εφημερίδα θα προβάλει τη σημασία της ταπητουργίας για την αποκατάσταση των προσφύγων και την τόνωση του ελληνικού εξαγωγικού εμπορίου.
Οι αθηναϊκές εφημερίδες, πάλι, διχάζονται. η “Ακρόπολις”, φιλοβασιλική εφημερίδα, δεν διστάζει να προβάλει τα προβλήματα που προκαλούνται εξαιτίας του προσφυγικού ζητήματος αλλά και την εχθρότητα που επιφυλάσσει προς τους πρόσφυγες μερίδα του πληθυσμού. Αντίστοιχα η “Πρωινή” και η “Εσπερινή” του Γιάνναρου αποσιωπούν όσο μπορούν το προσφυγικό θέμα και προπαγανδίζουν υπέρ του βασιλιά. Στον αντίποδα βρίσκονται οι φιλοβενιζελικές εφημερίδες, όπως η “Δημοκρατία”, που τονίζουν τις κακουχίες των προσφύγων, την αναλγησία των γηγενών και κυρίως τα θετικά στοιχεία που φέρνουν οι πρόσφυγες και που ωθούν στο μετασχηματισμό της ελληνικής κοινωνίας και οικονομίας. Το “Εμπρός” του Καλαποθάκη, το οποίο στήριξε σταθερά την επαναστατική κυβέρνηση Πλαστήρα-Γονατά (φ. 9583, 3.7.1923) και την προσφυγική αποκατάσταση, αποτελεί βήμα για την δημοσίευση των προσπαθειών για την ίδρυση των προσφυγικών συνοικισμών. Το πιο συντηρητικό “Έθνος” από την άλλη μεριά αρκείται συνήθως σε ειδησεογραφία που αφορά την άφιξη και μετακίνηση των προσφύγων, τις δημόσιες παροχές (π.χ. λουτρά) και την αναζήτηση εργασίας, χωρίς ιδιαίτερους σχολιασμούς. Οι συντάκτες των εφημερίδων, ιδιαίτερα από το 1923 και μετά, τονίζουν τις ενέργειες του κράτους αλλά και των ανθρωπιστικών οργανώσεων και ιδιαίτερα των αμερικανικών φορέων. Παραδείγματος χάριν, η “Πατρίς”, του Σπ. Σίμου, στις 17 Αυγούστου 1923 εξαίρει το ρόλο της Ένωσης Αμερικανίδων Γυναικών και την ίδρυση του νοσοκομείου τους στην Κοκκινιά, ενώ η “Δημοκρατία” στις 19 Απριλίου 1924 διαφημίζει την έκθεση χειροτεχνημάτων των γυναικών προσφύγων στα Παλαιά Ανάκτορα, καρπό της συστηματικής προσπάθειας της ΧΕΝ, των ανθρωπιστικών οργανώσεων αλλά και των ίδιων των προσφύγων να ενισχύσουν την επαγγελματική αποκατάσταση των γυναικών σε τομείς όπως η υφαντική, η ραπτική, η κεντητική και η πλεκτική.
Το Σεπτέμβριο του 1923 ολοκληρώθηκε η έρευνα του Νάνσεν για την αποκατάσταση των προσφύγων, την οποία αποδέχθηκε η Κοινωνία των Εθνών. Ένα μήνα αργότερα ιδρύθηκε η Επιτροπή Αποκατάστασης των Προσφύγων, η οποία θα έπαιρνε διεθνές δάνειο για την προσπάθεια εγκατάστασης των προσφύγων σε περιοχές ανάλογες με αυτές που είχαν εγκαταλείψει. Η Επιτροπή θα αναλάβει το έργο της το 1924, μετά την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάννης, με την οποία θεσμοθετήθηκε η ανταλλαγή των πληθυσμών βάζοντας τέλος στις όποιες ελπίδες για επιστροφή των προσφύγων στις εστίες τους.
Ο τύπος των προσφύγων
Οι ίδιοι οι πρόσφυγες, αρκετοί από τους οποίους προέρχονται από αστικά κέντρα με παράδοση τυπογραφίας και δημοσιογραφίας, δημιουργούν πολύ σύντομα τα δικά τους έντυπα, προκειμένου να προβάλουν τις διεκδικήσεις τους αλλά και να ενισχύσουν την προσφυγική συσπείρωση και την προσφυγική ταυτότητα. Η περίφημη και μακροβιότατη “Αμάλθεια” της Σμύρνης εκδίδεται πλέον στην Αθήνα ήδη από το 1923. Η “Παμπροσφυγική” ιδρύεται από τον Γ. Βιολάκη το 1925 ως “Ημερήσιον Όργανον των Προσφυγικών και Αλυτρωτικών Συμφερόντων”. Τέλος, το 1927 ιδρύεται ο “Προσφυγικός Κόσμος” από τον Γ. Σινανίδη, προκειμένου να λειτουργήσει ως ανεξάρτητο όργανο της ενημέρωσης των προσφύγων. Σημαντική έκδοση αποτελεί και το “Προσφυγικό Ημερολόγιο”, που εκδίδεται άπαξ ετησίως προκειμένου να προβάλει λογοτεχνικά κείμενα για το προσφυγικό ζήτημα, κτίρια και οικισμούς που φιλοξενούν πρόσφυγες, βιογραφίες μικρασιατών και γενικά ποικίλη ύλη γύρω από τον προσφυγικό πληθυσμό και τις ανάγκες του.
Βιβλιογραφία
Δρούλια, Λ, Κουτσοπανάγου Γ. (επιμ.), Εγκυκλοπαίδεια Ελληνικού Τύπου, Αθήνα: ΕΙΕ, 2008
Καμηλάκη, Μ. (επιμ.), Το 1922 στον Τύπο. Από τη Συλλογή Ημερήσιου και Περιοδικού Τύπου της Βιβλιοθήκης της Βουλής, Κατάλογος Έκθεσης 2022.
Καραπάνου, Α. (επιμ.), Η αττική γη υποδέχεται τους πρόσφυγες του 1922, Αθήνα: Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων, 2006
Μάγερ, Κ., Ιστορία του Ελληνικού Τύπου, 1901-1959, Αθήνα
Τζεδόπουλος, Γ., Πέρα από την Καταστροφή: Μικρασιάτες Πρόσφυγες στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου, Αθήνα: Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού 2003