Φορείς

Η καταγραφή της προσφυγικής εμπειρίας του 1922

Τα πρώτα πλοία που έφτασαν στις ελληνικές ακτές και ειδικά στα μεγάλα λιμάνια γεμάτα πρόσφυγες το 1922 έφεραν μαζί τους και τη συνειδητοποίηση ότι κάτι τελείωνε οριστικά – και μια νέα φάση της Ελλάδας άρχιζε. Η αποτύπωση της προσφυγικής εμπειρίας έπρεπε να αρχίσει εκείνη τη στιγμή, τόσο για λόγους πιθανής “δικαίωσης” αργότερα όσο και για λόγους αποκατάστασης των προσφύγων στις νέες πατρίδες με επίγνωση της δικής τους ταυτότητας. Φυσικά δεν ήταν αυτή η επίσημη κρατική γραμμή. Όμως κάποιοι διανοούμενοι και φωτισμένοι άνθρωποι της εποχής έκαναν την καταγραφή αυτή σκοπό της ζωής τους. Μεταξύ άλλων και η μουσικολόγος Μέλπω Λογοθέτη Μερλιέ και ο σύζυγός της, ελληνιστής Οκτάβιος Μερλιέ. Οι αρχικές καταγραφές αφορούσαν τη μουσική παράδοση των Μικρασιατών, όμως κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου επεκτάθηκαν και σε άλλες πτυχές της ζωής τους. Η προσπάθεια αυτή οδήγησε στην ίδρυση του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών- Ιδρύματος Μέλπως και Οκτάβιου Μερλιέ. Το 1962 ο Οκτάβιος Μερλιέ έγινε διευθυντής του Γαλλικού Ινστιτούτου στην Αθήνα, οπότε και πέτυχε να χρηματοδοτηθεί το κέντρο από τη Γαλλική Κυβέρνηση. Στη διάρκεια του ενός αιώνα ζωής του το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών αποτέλεσε το βασικό πυρήνα μικρασιατικών ερευνών στη χώρα μας, με έμφαση στην προσφυγική εμπειρία, τον ξεριζωμό, την εγκατάσταση, την επαγγελματική αποκατάσταση, τα πολιτισμικά ιδιώματα. (Μερλιέ, Ο. και Μ., 1982)

Σταδιακά και οι ίδιοι οι (πολυάριθμοι) σύλλογοι των Μικρασιατών, οι οποίοι αρχικά δημιουργήθηκαν είτε για να προβούν σε μαζικές διεκδικήσεις δικαιωμάτων τους και βελτίωσης της ποιότητας ζωής τους ή για την οργάνωση της πολιτιστικής, κοινωνικής και αθλητικής τους ζωής, εξελίχθηκαν σε κιβωτούς μνήμης. Συγκέντρωναν κειμήλια, δημιουργούσαν μουσεία, πρόβαλλαν τα μικρασιατικά πολιτιστικά ιδιώματα με ποικίλες εκδηλώσεις. Ορισμένα από αυτά δημιούργησαν και δικά τους αρχεία με πλούσιες συλλογές τεκμηρίων (επιστολές, διαθήκες, συμβόλαια, έγγραφα σε οθωμανική γραφή που τεκμηρίωναν περιουσιακά ή φορολογικά στοιχεία στην παλιά πατρίδα, παραμύθια, μαρτυρίες).

Μετά το 1997 το Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού ασχολήθηκε ξανά με τον ελληνισμό της Μικράς Ασίας, διαχρονικά αυτή τη φορά. Μεταξύ των τμημάτων του υπήρχε και το τμήμα Γενεαλογίας και Προφορικής Ιστορίας, το οποίο φρόντιζε να συγκεντρώνει μαρτυρίες ανθρώπων με προσφυγική καταγωγή και να αναζητά τους ανιόντες συγγενείς.

Η εκατονταετηρίδα της Μικρασιατικής Καταστροφής έφερε στο προσκήνιο τις αρχειακές συλλογές πολλών μικρασιατικών συλλόγων και φορέων αλλά και αρχεία κρατικών οργανισμών που έχουν εν τω μεταξύ (μερικώς έστω) ψηφιοποιηθεί.

Αρχειακά δεδομένα

Το αρχειακό υλικό το οποίο προσεγγίζουμε στο πλαίσιο του έργου αποτελείται από ποικίλα έγγραφα, όπως: προσωπικά έγγραφα των προσφύγων, προσωρινά διαβατήρια, χρεώγραφα, δάνεια, έγγραφα σχετικά με την επαγγελματική αποκατάσταση και τη βιομηχανική ανασυγκρότηση, επιστολές διαμαρτυρίας, αλληλογραφία με δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς, συμβολαιογραφικά έγγραφα. Στόχος είναι η στοιχειοθέτηση υποθέσεων και περιστατικών που θα βοηθήσουν να φτιαχτεί ο καμβάς της ψηφιακής αφήγησης. Για παράδειγμα, για το ζήτημα της ταπητουργίας θα αναζητηθούν ιδρυτικά έγγραφα κάποιων από τα ταπητουργεία, προσφυγές των ταπητουργών στην κυβέρνηση, έγγραφα που αφορούν στον ταπητουργικό οργανισμό κλπ. Καθώς το υλικό είναι αχανές, η έρευνα θα επικεντρωθεί σε θέματα που θα σχετίζονται με τα συγκεκριμένα σημεία που έχουμε επιλέξει. Στη διάρκεια της δημιουργίας του αποθετηρίου θα διερευνήσουμε τόσο τα ψηφιακά αρχεία όσο και όσα δεν είναι ακόμη πλήρως ψηφιοποιημένα (ή δεν είναι καθόλου ψηφιοποιημένα).

Παραδείγματος χάριν, το Ιστορικό Αρχείο της Εθνικής Τράπεζας διαθέτει πλούσιο υλικό, ειδικά σε καταστατικά εταιριών και διάφορα άλλα οικονομικής φύσεως έγγραφα και για το λόγο αυτό θα εκδοθούν άδειες ερευνητών για τα μέλη της ομάδας που θα αναλάβουν φυσική επίσκεψη σε αρχεία.

Από την άλλη πλευρά, ορισμένοι σύλλογοι και φορείς, όπως το ΚΕΜΜΕ της Νέας Ερυθραίας, έχουν ήδη αποτυπώσει μέρος του αρχειακού τους υλικού σε εκδόσεις, τις οποίες θα συμβουλευθούμε προκειμένου να αντλήσουμε υλικό που ήδη έχει εγκριθεί και ελεγχθεί από τους φορείς.

Μαρτυρίες

Εκτός από το γενικότερο αρχειακό υλικό θα δοθεί έμφαση στην αξιοποίηση μαρτυριών που φυλάσσονται σε αρχειακές συλλογές (όπως το αρχείο Μερλιέ και ευρύτερα το αρχείο του Κέντρου Μικρασιατικού Ελληνισμού), θα αξιοποιηθούν ποικίλες μαρτυρίες, αναμνήσεις από την εγκατάσταση, πληροφορίες για επαγγέλματα που ακολούθησαν οι πρόσφυγες, για πτυχές της κοινωνικής ζωής (αθλητικές διοργανώσεις, σύλλογοι, θρησκευτική ζωή κλπ), για την αντιμετώπιση από τους ντόπιους πληθυσμούς και το κράτος, για την ανοικοδόμηση των συνοικισμών, την περίθαλψη, τις βασικές υποδομές…Ακόμη και συνταγές, τρόποι κατεργασίας διαφόρων πρώτων υλών και άλλες αντίστοιχες συμβουλές συγκαταλέγονται σε αυτήν την κατηγορία. Οι μαρτυρίες αυτές είναι δυνατό να βρίσκονται και δημοσιευμένες, όπως το βιβλίο της υφάντριας Αφρώς Βουδούρογλου (2008) “Αισθάνθηκα την ανάγκη να γράψω όσα θυμάμαι”, όπου καταγράφονται μαρτυρίες της από την εγκατάστασή της στους Ποδαράδες, την απασχόλησή της στο εργοστάσιο εριουργίας “Στερλίνα” και την πολιτικοποίησή της. Επίσης θα αξιοποιηθεί αρχειακό υλικό από εργοστάσια (π.χ. Μουταλάσκη, που φυλάσσεται στο ιστορικό αρχείο του Πολιτιστικού Ομίλου Πειραιώς) ή οικογένειες Μικρασιατών (π.χ. το υπό δημιουργία αρχείο οικογενείας Στύλογλου).

Είναι πιθανόν ότι, στο πλαίσιο της συλλογής μαρτυριών, θα χρειαστεί να προβούμε και σε δια ζώσης συνεντεύξεις με απογόνους προσφυγικών οικογενειών (δεύτερης ή και τρίτης πλέον γενιάς). Τέλος, ηχητικό υλικό με παλαιότερες συνεντεύξεις, όπως αυτό που μπορεί να βρει κανείς στο αρχείο της ΕΡΤ αλλά και του Ερυθρού Σταυρού, θα χρησιμοποιηθεί επίσης.

Ευχαριστίες

Στο έργο, και συγκεκριμένα στην ανάπτυξη του πολυμεσικού υλικού, συνέβαλαν διάφοροι φορείς και άτομα.

Ευχαριστούμε ιδιαίτερα για τη δωρεάν παραχώρηση δικαιωμάτων χρήσης τους:

Ψηφιακό Αρχείο ΕΡΤ: παραχωρήθηκαν οι φωτογραφίες από το αρχείο Πουλίδη και τις ψηφιοποιημένες συλλογές. Ιδιαίτερες ευχαριστίες στην κυρία Ε. Ζώντου, που ανέλαβε την επικοινωνία.
Αρχείο Ε.Λ.Ι.Α-ΜΙΕΤ: παραχωρήθηκαν φωτογραφίες από τις ψηφιοποιημένες συλλογές του Ε.Λ.Ι.Α. Ιδιαίτερες ευχαριστίες στην κυρία Β. Χατζηγεωργίου, υπεύθυνη της φωτογραφικής συλλογής, και στην κυρία Ε. Βλάχου για την επικοινωνία.
Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού για τη δωρεάν παραχώρηση συνεντεύξεων προσφύγων
Γερμανική Αρχαιολογική Σχολή για τη δωρεάν παραχώρηση φωτογραφιών
Γενικά Αρχεία του Κράτους για τη δωρεάν παραχώρηση χαρτών
Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο για τη δωρεάν παραχώρηση φωτογραφίας
Τον κ. Κ. Μάνθο για τη δωρεάν παραχώρηση εικόνων από το λεύκωμα “Λαύριο, η βοή του χρόνου. Το νεότερο Λαύριο της μεταλλείας και μεταλλουργίας”
Τους Μύλους Αγ. Γεωργίου για τη δωρεάν παραχώρηση φωτογραφίας
Την Near East Relief Historical Society, Near East Foundation collection, Rockefeller Archive Center για τη δωρεάν παραχώρηση εικόνων
Τον “Καλλιτεχνικό Σύλλογο Δημοτικής Μουσικής Δόμνα Σαμίου” και ιδιαίτερα τον πρόεδρο του ΔΣ, κ. Σ. Σινόπουλο και την κυρία Κ. Γιαζιτζόγλου για τη δωρεάν παραχώρηση ηχητικού υλικού
Ψηφιακό Αρχείο Οικογένειας Στύλογλου: παραχωρήθηκαν φωτογραφίες του υφαντουργείου “Στερλίνα”. Ιδιαίτερες ευχαριστίες στην κυρία Τατιάνα Στύλογλου.
Μουσείο Μικρασιατών Αιγάλεω για την συνεργασία στη δημιουργία των προϊόντων και μέρους του οπτικοακουστικού υλικού
Κέντρο Σπουδής και Ανάδειξης Μικρασιατικού Πολιτισμού (ΚΕ.ΜΙ.ΠΟ.): ο πρόεδρος του φορέα κ. Λουκάς Χριστοδούλου μας έδωσε πολύτιμες συμβουλές και μας δώρισε ευγενικά το βιβλίο του Από τους Ποδαράδες 1922… στη Νέα Ιωνία 1934… Η προσφυγική πρωτεύουσα της Αθήνας (Γλύφα Ηλείας: Εκδόσεις Μπαλτά, 2022).
“Εικονικό Μουσείο Αρχείου Κουνάδη” και ιδιαίτερα τον πρόεδρο Λεονάρδο Κουνάδη για την άψογη συνεργασία. Παραχώρησε ηχητικά - μουσική και συνεντεύξεις - καθώς και φωτογραφικά ντοκουμέντα.

Επίσης να ευχαριστήσουμε:

Αρχείο “Των Ανωνύμων”, και ιδιαίτερα τον κ. Ν. Μητρογιαννόπουλο, για την παραχώρηση φωτογραφιών της Νέας Ιωνίας
Μουσείο Μπενάκη για την παραχώρηση εικόνων
Αρχείο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών: παραχωρήθηκαν φωτογραφίες από το λεύκωμα “Προσφυγική Ελλάδα”.
“Οργανισμό Διαχείρισης Πνευματικών Δικαιωμάτων - autodia” και ιδιαίτερα τους κυρίους Σ. Παντζή και Τ. Καραβά για ευνοϊκή αντιμετώπιση του έργου όσον αφορά στα δικαιώματα των ηχητικών αρχείων που συνοδεύουν τις παρουσιάσεις.
Στούντιο “Ίριδα” για τις ηχογραφήσεις.
Μαργαρίτα Βαρλάμου και Γιάννη Λασπιά για μέρος των ηχογραφημένων μαρτυριών.