Η δράση των ανθρωπιστικών οργανώσεων και των διεθνών οργανισμών για την ανακούφιση των προσφύγων
Η άφιξη των προσφύγων στον ελλαδικό χώρο πυροδότησε πολυεπίπεδες προσπάθειες για την περίθαλψη και τη στέγασή τους. Αν και αρχικά το επιτελικό κράτος καταλήφθηκε εξαπίνης, χωρίς να μπορεί να αντιληφθεί το μέγεθος και την έκταση του προβλήματος, φτάνοντας μέχρι του σημείου να ζητάει από τους πρόσφυγες να πληρώνουν τέλη εισαγωγής για τα τιμαλφή τους ή κρατώντας τους στο λιμάνι επειδή δεν είχαν μαζί τους διαβατήρια, σύντομα ανασυντάχθηκε και ανέλαβε δράση, συνεπικουρούμενο όμως από πολλές ανθρωπιστικές οργανώσεις της Ελλάδας αλλά και του εξωτερικού.
Επικεφαλής της προσπάθειας περίθαλψης των προσφύγων τέθηκε ο Απόστολος Δοξιάδης, τον οποίο επέλεξε η κυβέρνηση Γονατά λόγω της ιατρικής του ιδιότητας αλλά και της προγενέστερης δράσης του για την απελευθέρωση της Ανατολικής Ρωμυλίας. Ως Υπουργός Περιθάλψεως ο Δοξιάδης μερίμνησε για τη δημιουργία του Ταμείου Περιθάλψεως Προσφύγων (3.12.22), το οποίο με κρατική επιχορήγηση (125 εκ.δραχμές) και με εράνους (5 εκατ.δραχμές) κατόρθωσε να δημιουργήσει νοσοκομειακές μονάδες, να συγκεντρώσει ιματισμό και τρόφιμα και να κτίσει πρόχειρα καταλύματα (“δωμάτια” χαρακτηρίζονται στις αναφορές, ως “παράγκες” όμως έγιναν γνωστά) σε περιοχές της Αττικής και της Περιφέρειας.
Το Σεπτέμβριο του 1923 ολοκληρώθηκε η έρευνα του Νάνσεν για την αποκατάσταση των προσφύγων, την οποία αποδέχθηκε η Κοινωνία των Εθνών. Ένα μήνα αργότερα ιδρύθηκε η Επιτροπή Αποκατάστασης των Προσφύγων, η οποία θα έπαιρνε διεθνές δάνειο για την προσπάθεια εγκατάστασης των προσφύγων σε περιοχές ανάλογες με αυτές που είχαν εγκαταλείψει. Η Επιτροπή θα αναλάβει το έργο της το 1924, μετά την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάννης, με την οποία θεσμοθετήθηκε η ανταλλαγή των πληθυσμών βάζοντας τέλος στις όποιες ελπίδες για επιστροφή των προσφύγων στις εστίες τους.
Αν όμως άργησε η διεθνής κοινότητα να ενεργήσει επισήμως, πολλές ανθρωπιστικές οργανώσεις φρόντισαν από την πρώτη στιγμή να σταθούν στο πλευρό των προσφύγων συγκεντρώνοντας τρόφιμα, ρούχα και σκηνές και ιδρύοντας ιατρεία και νοσοκομεία. Η Near East Relief ήταν μία από αυτές. Είχε ιδρυθεί το 1915 ως American Committee for Armenian and Syrian Relief με σκοπό να παράσχει προστασία και στήριξη στους δοκιμαζόμενους Αρμένιους και Αραμαίους κατοίκους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, εναντίον των οποίων η οθωμανική κυβέρνηση είχε εξαπολύσει πογκρόμ. Βασικός στόχος της οργάνωσης ήταν η προστασία των παιδιών. Για το λόγο αυτό ίδρυσε ορφανοτροφεία, νοσοκομεία και σχολεία στη Μέση Ανατολή. Μετά το 1919 όμως έγινε αντιληπτό ότι οι μειονότητες δεν ήταν πλέον επιθυμητές στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Έτσι, η Near East Relief φρόντισε να περιθάλψει και να εκκενώσει αρμενικούς πληθυσμούς. Κατά τη διάρκεια της Μικρασιατικής Καταστροφής, η οργάνωση είχε ήδη αποκτήσει εμπειρία και είχε στη διάθεσή της ετήσιο προϋπολογισμό για τα έργα της. Έχοντας στο πλευρό της τον πρεσβευτή των Η.Π.Α. στην Τουρκία Henry Morgenthau και πλειάδα αμερικανών υποστηρικτών, οργάνωσε καμπάνια για την συγκέντρωση ειδών πρώτης ανάγκης και εκκένωσε τα σχολεία και ορφανοτροφεία στην ανατολή φέρνοντας με ασφάλεια τα παιδιά στην Ελλάδα. Από το Σεπτέμβριο του 1922 δημιούργησε αντίστοιχα ιδρύματα στην Αττική και σε άλλες περιοχές, μερίμνησε για τους τυφλούς και ίδρυσε κέντρα επαγγελματικής εκπαίδευσης για να διευκολύνει την ένταξη των νέων στην οικονομική ζωή της χώρας. Λειτουργώντας ως γέφυρα μεταξύ Αμερικής και Ελλάδας, η Near East Relief κατόρθωσε να διακινήσει πάνω από 117.000.000 δολλάρια προς όφελος των προσφύγων. H ιδέα της να ξεκινήσει την “Σταυροφορία των παιδιών”, μια καμπάνια ευαισθητοποίησης με πρωταγωνιστή τον Jackie Coogan, το “Χαμίνι” από την ταινία του Σαρλώ, κινητοποίησε χιλιάδες μικρο-δωρητές με στόχο να εξασφαλιστεί τουλάχιστον ένα μπουκάλι γάλα την ημέρα για κάθε παιδί. Το γυμναστήριο που ίδρυσε στην Καισαριανή φέρει ακόμη το όνομά της.
Τεράστια υπήρξε επίσης η κινητοποίηση του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού, ιδιαίτερα δε του παραρτήματος Αμερικής. Με την εμπειρία που ήδη είχε από εμπόλεμες περιοχές, ο Ερυθρός Σταυρός φρόντισε για την εκκένωση προσφύγων που είχαν μείνει εγκλωβισμένοι στη Μικρά Ασία, για την επιστροφή των αιχμαλώτων από τα Αμελέ Ταμπουρλαρί, τα τάγματα εργασίας, αλλά και για την συγκέντρωση ειδών πρώτης ανάγκης για τους προσφυγικούς πληθυσμούς. Πλοία μισθωμένα από τον Ερυθρό Σταυρό μετέφεραν καθημερινά υλικό σε αποθήκες στον Πειραιά που τους είχαν παραχωρηθεί για το σκοπό αυτό.
Ο κατάλογος των ανθρωπιστικών οργανώσεων που συνέβαλαν στην περίθαλψη και αποκατάσταση των προσφύγων δεν σταματά εδώ. Πολλές μικρότερες οργανώσεις έστειλαν εθελοντές, όπως η Ένωση Αμερικανίδων Γυναικών που επάνδρωσε νοσοκομεία και βρεφοκομεία σε όλη την επικράτεια. Στην οργάνωση αυτή η γυναικεία χειραφέτηση και η επιστημονική κατάρτιση των γυναικών συμβάδιζαν με το ανθρωπιστικό έργο, το οποίο είχε ξεκινήσει πριν τη Μικρασιατική Καταστροφή αλλά συνεχίστηκε και μετά από αυτήν.
Και στην Ελλάδα, όμως, οι γυναικείες οργανώσεις δραστηριοποιήθηκαν άμεσα για την ανακούφιση των προσφύγων και για την επαγγελματική κατάρτιση των νεαρών κοριτσιών, προκειμένου να μπορέσουν να ενταχθούν στην οικονομική ζωή της χώρας αποφεύγοντας την πορνεία ή τους καταναγκαστικούς γάμους. Έτσι η ΧΕΝ (Χριστιανική Ένωση Νεανίδων) διοργάνωνε συσσίτια και μαθήματα ραπτικής, υφαντικής, στενογραφίας και δακτυλογράφησης, ενώ η ΧΑΝ (Χριστιανική Αδελφότητα Νέων) στάθηκε αρωγός στην επιστροφή των αιχμαλώτων στρατιωτών από το μέτωπο και έκανε αισθητή την παρουσία της στις προσφυγικές γειτονιές της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης, ιδιαίτερα στην Κοκκινιά και την Καλαμαριά.